СУД ТАРТИБИДА ОТАЛИКНИ БЕЛГИЛАШ ЁХУД БОЛАНИНГ ОТАСИ КИМ?

Оила –башарият яратган бебаҳо, ноёб маънавий қадриятдир,қалбнинг иймонли ва рахмонлиги ёки , аксинча, бағиртошлик ва иблислик ҳам оилада шаклланади.Оиланинг мақсад ва вазифаси фарзандларини жисмонан баққувват, руҳан, тетик интелектуал салоҳияти баланд комил инсонлар қилиб тарбиялашдан иборат

Одам боласи — ажиб хилқат: фарзанд кўрмаса, кўнгли ўксийди, аксинча, боласи бўлса ҳам нолийди. Ўғли бўлса, қиз сўрайди, қизи бўлса, ўғил тилайди. Иссиғига ҳам, совуғига ҳам чидамаслик шу бўлса керак. Умуман, одамлар ота-оналик неъматига кўра тўрт турли бўлади:

1. Аллоҳ кимгадир фақат ўғил фарзанд беради.
2. Қай бирига фақат қиз беради.
3. Яна бирига қиз ва ўғилни баравар беради.
4. Бошқа бирини фарзанд неъматидан бенасиб қилади.

Аввалги уч турли одамлар ато этилган фарзанд неъматининг ўзларига омонат эканини баъзан англайди, баъзан эса йўқ. Аслида, омонатга хиёнат қилинмайди – гуноҳ бўлади. Бола туғилгач унинг отаси ва онаси зиммасига маълум мажбуриятлар юкланади. Улар: чиройли исм қўйиш, ақиқа қилиш, гўзал одоб ўргатиш, илм бериш, вояга етганида уйлаб қўйиш.

Инсон ҳаётида насл-насаб энг муҳим шахсий масала ҳисобланади.У шахснинг жамиятдаги ўрни,халқ орасидаги обру –эътибори,шунингдек оила ришталарини боғлаш  масалаларига таъсир қилмай қолмайди.Инсоннинг насл-насабини белгилашдаги энг муҳим занжир унинг қайси ота-онадан туғилганлигини аниқлашдир.

Оталикни белгилашда энг муҳим омиллардан бири оталикни тан олишдир.Оталикни тан –боланинг онаси билан никоҳда бўлмаган шахснинг болани ўзини боласи сифатида эътироф этишидир.

Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 62-моддаси 1-қисмига асосан ўзаро никоҳда бўлмаган ота-онадан бола туғилган тақдирда, ота-онанинг биргаликдаги аризаси ёки бола отасининг аризаси бўлмаса, ушбу Кодекснинг 61-моддасида кўрсатилган ҳолларда оталик суд тартибида белгиланиши мумкин.

2020 йил, 2021 йил ва 2022 йил 1-чорак мобайнида фуқаролик ишлари бўйича судлар томонидан оталикни белгилаш билан боғлиқ кўрилган ишлар статистикаси

Бундай тоифадаги ишларни судда кўришга тайёрлашда авваламбор, судларга тааллуқлик қоидаларига эътибор бериш лозим.

Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодекси  34-моддасининг 3-қисмига кўра оталикни  белгилаш тўғрисидаги даъволар жавобгар ёки даъвогар ўзи яшаб турган жойда жойда ҳам тақдим этилиши мумкин. Оталикни белгилаш ФХДЁ органларида, агар оталикни бегилаш билан боғлиқ низо мавжуд бўлган тақдирда оталик суд томонидан амалга оширилади.

Агар боланинг ота-онаси қандайдир сабабларга кўра фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органига унинг келиб чиқиши (насл-насаби) тўғрисида биргаликда ариза бермаган бўлсалар, оталик суд томонидан белгиланади.

Оталикни белгилаш ҳақидаги ариза суднинг иш юритувига фақат бола туғилганлиги фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органларида қайд этилганидан сўнг ва отаси ҳақидаги ёзув Ўзбекистон Республикаси Оила кодекси  207-моддасининг 3-қисмига мувофиқ амалга оширилган туғилганлик тўғрисидаги гувоҳнома тақдим этилганда қабул қилиниши мумкин. ФХДЁ органларида боланинг туғилганлиги қайд этилмаган бўлса, суд аризани қабул қилишни рад этади. Бундай ҳолда суд манфаатдор шахсга туғилишни қайд этиш учун фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органига мурожаат қилиш ҳуқуқини тушунтириши шарт.

Амалиётга оталик билан боғлиқ қуйидаги талаблар учрайди:

Оталикни белгилаш;

Оталик фактини белгилаш тўғрисидаги;

Оталикни тан олиш фактини белгилаш тўғрисида;

Оталикка эътироз билдириш тўғрисида;

Оталик ҳақидаги қайдга эътироз билдириш тўғрисида.

Боланинг отаси тўғрисида фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органлари томонидан амалга оширилган ёзув бола унда кўрсатилган шахсдан келиб чиққанлигини тасдиқловчи далил ҳисобланиши туфайли, туғилиш тўғрисидаги далолатнома ёзувида Ўзбекистон Республикаси ОКнинг  207-моддасининг 1 ва 2-қисмига мувофиқ боланинг отаси сифатида бошқа аниқ шахс кўрсатилган ҳолда ҳам суд аризани қабул қилишни рад этади.

Оталикни белгилаш ҳақидаги аризага қуйидаги ҳужжатлар илова қилиниши керак:

– боланинг туғилганлик тўғрисидаги гувоҳномаси;

– тарафларнинг биргаликда яшаб, умумий хўжалик юритганлиги тўғрисидаги фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи томонидан берилган маълумотнома;

-тарафларнинг ёзишмалари;

-жавобгарнинг пул юбориб турганлиги ва бошқа моддий ёрдам бериб турганлигини тасдиқловчи ва бошқа ҳужжатлар.

Ишда иштирок этувчи шахсларнинг шахсий ҳаётига тааллуқли маълумотлар ошкор бўлишига йўл қўймаслик мақсадида тарафларнинг илтимосномасига кўра оталикни белгилаш ҳақидаги иш ёпиқ суд мажлисида кўрилади.

Даъвогар ва жавобгар билан суҳбат ўтказиш орқали улар ўртасидаги ҳақиқий муносабатларни аниқлаш чораларини кўриши, низони тарафларнинг ўзаро розилиги билан ҳал этиш имкониятини аниқлаши, зарур ҳолларда, ОК 62-моддасида кўрсатилган шартларни тасдиқловчи далилларни  талаб қилиб олиши лозим.

Оталикни белгилашни сўраб судга мурожаат қилишга ваколатли шахслар қуйидагилар;

Ота-онадан бири

Боланинг васийси;

Бола кимнинг қарамоғида бўлса, шу шахс;

Бола вояга етганидан кейин унинг ўзи.

Агар суҳбат давомида жавобгар боланинг отаси эканлигини тан олса, суд тарафларга оталикни ОК 61-моддасининг биринчи қисмига мувофиқ фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органига биргаликда  ариза бериш орқали ихтиёрий расмийлаштириш имкониятини тушунтириши ва шу мақсадларда тарафларга муайян муддат бериши лозим.

Оталик тарафларнинг биргаликдаги аризасига асосан фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органи томонидан белгиланган ва боланинг туғилганлиги ҳақида гувоҳномаси тақдим этилганда, суд ФПК 100-моддасининг биринчи қисмига мувофиқ иш бўйича иш юритишни тугатади. Агар оталикни белгилаш ҳақидаги даъво билан бир пайтда алимент ундириш тўғрисида талаб қўйилган бўлса, ишнинг шу қисми суд томонидан умумий асосларда кўриб чиқилиши лозим.

Оталик тарафларнинг биргаликдаги аризасига асосан ФХДЁ органи томонидан белгиланган ва боланинг туғилганлиги ҳақида гувоҳномаси тақдим этилганда , суд Ўзбекистон Республикаси  ФПК 100-моддасининг биринчи қисмига мувофиқ иш бўйича иш юритишни тугатади. Агар оталикни белгилаш ҳақидаги даъво билан бир пайтда алимент ундириш тўғрисида талаб қўйилган бўлса, ишнинг шу қисми суд томонидан умумий асосларда кўриб чиқилиши лозим.

Оталикни белгилаш шартлари, тартиби ва ҳуқуқий оқибатлари қонун билан белгиланганлиги сабабли, суд бундай иш бўйича келишув битимини тасдиқлашга ҳақли эмас.

Суд давогарнинг даъводан воз кечиши ҳақидаги талабини муҳокама қилишда даъвогарнинг даъвосидан воз кечишининг ихтиёрийлигига асосланганлигига, иккинчидан бу боланинг манфаатларига мос бўлишига ишонч хосил қилиши керак. Агарда даъводан воз кечиш қонунга ҳилоф ва бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатларига таъсир қилса, суд бундай воз кечишни қабул қилмасликка ҳақли. Бундан ташқари суд даъвогарга даъводан воз кечишнинг оқибатларини тушунтириши ва такроран бундай даъво талаби билан судга мурожаат қилишга йўл қўйилмаслигини тушунтириши лозим.

Оталикни белгилаш тўғрисидаги низоларни ҳал этишда қуйидагилар эътиборга олиниши лозим.

Тарафлар биргаликда яшаганми ёки умумий рўзғор юритишганми, деган масалани ҳал этишда суд алоҳида олинган ҳар бир ҳолда ишнинг муайян ҳолатларидан ва тарафлар ҳаётининг ҳаётининг объектив шарт-шароитларидан келиб чиқиши лозим.

Бола туғилгунга қадар тарафлар ўртасида бундай муносабатларнинг тугатилиши, ўз-ўзидан оталикни белгилаш тўғрисидаги даъвони рад этиш учун асос бўлиб хизмат қилмайди, улар ҳомиладорлик бошлангунга қадар тугатилган ҳоллар бундан мустасно.

Болани биргаликда тарбия қилиш боланинг онаси ва жавобгар билан бирга яшаганлигида ёки жавобгарнинг бола билан муносабатга киришиб, унга нисбатан оталарча ғамхўрлик ва эътибор кўрсатганлигидан намоён бўлади.

Боланинг биргаликда таъминлаб турилиши деганда, бола онаси ва жавобгарнинг қарамоғида бўлганлиги ёки жавобгар томонидан бола таъминоти учун муттасил ёрдам кўрсатилиб келинганлиги, бундай ёрдам миқдоридан қатъий назар, тушунилиши лозим.

Жавобгар томонидан оталик тан олинганлигини тасдиқловчи бошқа далиллар сифатида суд ишончли деб топган ҳар қандай фактик маълумотлар (хатлар, телеграммалар, фотосуратлар, анкеталар, турли инстанцияларга ёзилган аризалар), у боланинг отаси эканлигини тан олганлигини тасдиқловчи бошқа ҳаракатлар, шунингдек, гувоҳларнинг кўрсатувлари бўлиши мумкин. Бундай иқрорлик онанинг ҳомиладорлиги даврида ҳам (Масалан, болалик бўлишни хоҳлаш, бўлажак боланинг онаси ҳақида ғамхўрлик), бола туғилганидан сўнг ҳам ифода этилиши мумкин.

Даъвогар Д. жавобгар Шга нисбатан 2021 йил 11 август куни тўғилган И.Д исмли фарзандига нисбатан оталикни белгилашни ҳамда Шдан ўзининг фойдасига вояга етмаган 2021 йил 11 август куни туғилган И. исмли фарзандининг моддий таъминоти учун алимент ундириб бериш ҳақида судга даъво ариза билан мурожаат қилган.

Суднинг ҳал қилув қарори билан даъво талаби қаноатлантирилган.

Даъвогарнинг фарзандига жавобгарнинг оталиги белгиланган;

Иш материалларидан кўринишича, тарафлар шаърий никоҳ асосида бирга яшаган.

Даъвогар Д. 2021 йил 11 август куни фарзанд кўрган.

Вояга етмаган И.нинг туғилганлиги тўғрисида  ФҲДЁ бўлими томонидан 2021 йил 13 август куни 1-2101-21-00496-сонли далолатнома ёзуви қайд этилган.

Ушбу туғилганлик ҳақидаги гувоҳномада даъвогарнинг фарзандининг отаси графасида  жавобгар  кўрсатилган.

МФЙнинг  далолатномасида даъвогар билан жавобгар қонуний никоҳдан ўтмасдан, шаърий никоҳдан ўтиб, эр-хотин бўлиб бирга яшаганлиги маълум қилинган.

Биринчи инстанция суди даъвони муҳокама қилиб, тарафлар бола туғилишига қадар биргаликда яшаганликлари ва умумий рўзғор юритганликларини инобатга олиб, даъвони қаноатлантириш ҳақида хулосага келган.

Суд қароридан норози бўлиб, судлов ҳайъати мажлисида тушунтириш берган жавобгар , ҳақиқатан даъвогар билан қонуний никоҳдан ўтмасдан 2020 йил 30 июнь кунидан 2020 йил 6 ноябрь кунига қадар бирга яшаб келганликларини, 2020 йил 22 октябрь куни даъвогар “УЗИ” аппаратига тушган ташхисида унинг ҳомиладор эмаслиги кўрсатилганлигини, 2020 йил 6 ноябрь куни даъвогар унинг уйидан чиқиб кетганлигини, унинг фарзанди эса 2021 йил 11 август куни туғилганлигини, даъвогарнинг фарзандининг отаси эканлигига шубҳа қилишини, шу сабабли иш бўйича ДНК экспертизаси тайинлашни сўраган.

Даъвогар дастлабки судлов ҳайъати мажлисида жавобгар билан 2020 йил 30 июнь куни тўйлари бўлиб ўтганлигини ва шаърий нокоҳ асосида эр-хотин бўлиб бирга яшай бошлаганликларини, жавобгар билан 2020 йил 6 ноябрь кунига қадар бирга яшаганлигини, ўзаро келишмовчилик сабаб у ота-онасининг уйига кетганлигини, бу вақтда у ҳомиладор эканлигини билмаганлигини, бу ҳолат унга кейинчалик маълум бўлганлигини, 2021 йил  11 август куни фарзанди туғилганлигини, фарзандини муддатидан ўтиб, операция йўли билан дунёга келтирганлигини, жавобгар билан ўрталарида қонуний никоҳи расман қайд этилмаганлиги сабабли фарзандига ўзининг фамилиясини берганлигини, жавобгар уни ва фарзандининг ҳолидан умуман хабар олмаслигини, фарзандини моддий жиҳатдан таъминламаслигини, агарда жавобгар фарзандини тан олмаса ДНК эспертизаси ўтказилишига қарши эмаслигини ҳақида тушунтириш берган.

Тарафларнинг ДНК экспертизаси ўтказиш тўғрисидаги талабига асосан судлов ҳайъати томонидан суд биологик экспертизаси тайинганган бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги Х.Сулаймонова номидаги республика суд экспертизаси маркази томонидан 2022 йил 13 январдаги тақдим этилган 29/13(180)29.1Z/472-сонли экспертиза хулосасига кўра, текширилган локуслар бўйича  Шнинг Ига нисбатан биологик оталиги тасдиқланмаганлиги, текширилган локуслар бўйича Ининг Ига нисбатан биологик оналиги 99,9999823601797% эҳтимоллик даражаси тенглиги кўрсатилган.

Бундан кўринадики, жавобгар Ш. вояга етмаган И.нинг отаси эмас ва унинг моддий таъминоти учун алимент тўлаш мажбуриятини олмайди.

Шу сабабли апелляция инстанцияси биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорини бекор қилиб,даъвогарнинг даъвосини рад қилиш ҳақида хулосага келган

Даъвогар томонидан даъво талабида кўрсатилган ҳолатлар жавобгар томонидан тан олинмаганда ва боланинг отасини белгилаш учун етарли асослар келтирилмаган ҳолатда суд боланинг келиб чиқишини (масалан, ҳомила пайдо бўлиш вақтини, уруғлантириш қобилияти бор-йўқлигинива ҳ.к) аниқлаш мақсадида ОК 62-моддасининг учинчи қисмида назарда тутилган шартлар мавжуд бўлганда, ўз ташаббуси ёки тарафларнинг илтимосномаси бўйича иш юзасидан суд-тиббий экспертизаси, одам ДНКси суд-биологик экспертизаси тайинлаши мумкин.

Суд исботлаш воситасининг мустақил шакли бўлган эксперт хулосаси, фуқаролик иши қўзғатилгандан сўнг фақатгина қатъий қонун талабига мувофиқ тайинланган ва ўтказилган суд экспертиза натижалари бўлиши мумкин.

Эксперт тадқиқоти объектини талаб қилиб олиш, суднинг эксперт ихтиёрига қўшимча материалларни тақдим қилиш таклифи ишда иштироу этувчи ҳар бир шахснинг ўзлари асос қилиб кўрсатаётган факт ва ҳолатларни исботлаш мажбуриятлари билан бевосита боғлиқ.

Тарафнинг узрсиз сабабларга кўра тадқиқот предметини экспертга топширишдан ёки экспертиза ўтказишда шахсан иштирок этишдан бош тортиши, низолашилаётган хулосага нисбатан қарама-қарши хулосага асос борлигидан гувоҳлик беради.

Суд тарафнинг экспертиза ўтказишдаги иштирок этишдан бош тортишини уни қасддан ёки тортишувлик процессида иштирок этишни ҳоҳламаслиги деб баҳолаши мумкин.

Шунга кўра, қайси тараф узрсиз сабабларга кўра экспертизадан бўйин товлаётганлигига, шунингдек, бу ҳолат у учун қандай аҳамиятга эга эканлигига қараб, суд экспертиза тайинлаш билан аниқланадиган фактни белгилаши ёки рад қилиши мумкин.

Суд-тиббий экспертизаси, одам ДНКси суд-биологик экспертизаси хулосалари исботлаш воситаларидан бири ҳисобланади ва шу сабабли улар иш бўйича тўпланган бошқа далиллар мажмуи бўйича баҳоланиши лозим.

Ҳал қилув қарорининг хулоса қисмида фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органида оталикни белгилашни қайд қилиш учун зарур бўлган маълумотлар (отанинг фамилияси, исми, отасининг исми, унинг туғилган куни, ойи, йили ва туғилган жойи, миллати, доимий яшаш ва иш жойи) кўрсатилиши лозим.

Бундай ишлар ўта мураккаб ишлар тоифасига кирмаслиги сабабли судлар мазкур даъволар бўйича фуқаролик ишини судда кўришга тайёрлаб бўлинган кундан эътиборан бир ойдан кечиктирмай кўриши лозим.

Шунингдек, оталик биологик ота томонидан тан олинмаганда ёки боланинг онаси билан никоҳда бўлмаган шахс  ўзини боланинг биологик отасиман, деб тахмин қилса-ю она бу нарсага розилик бермаса оталик даъвоси билан судга мурожаат қилиш мумкин. Бундай вазиятда судда оталикни белгилашда далилларнинг уч даражасини ажратиш мумкин.

Биринчи даражали муҳим далил бу – жавобгарнинг боланинг отасилигини тан олиш бўлиб, бундай ҳолатда, агар тахмин қилинаётган ота ўзини боланинг отаси эканлигини тан олса, суд иш ҳолатларини мазмунан текширмасдан, оталикни белгилаш тўғрисида ҳал қилув қарори чиқаради.

Оталикни белгилашдаги иккинчи даражадаги далил – тахмин қилинаётган отанинг бола туғилишига қадар онаси билан бирга яшаганлиги, умумий рўзғор юритганлиги,  болани биргаликда тарбиялаганлиги ёхуд таъминлаб турганлиги, шунингдек, боланинг отасилигини тасдиқловчи бошқа далилларнинг мавжудлигидир.

Учинчи даражадаги далил бу – тахмин қилинаётган ота билан боланинг қариндошлигини тасдиқловчи тиббий экспертизалар.

Боланинг юридик отаси биологик отаси эмаслиги ҳолатлари бу муаммо эмас. Боланинг биологик отаси ҳисобланмаган шахсларнинг болага нисбатан юридик оталиги вужудга келишига уларнинг розилиги муҳим ўрин тутади, бунда икки хил вазиятни кузатиш мумкин, биринчиси боланинг биологик отаси бўлмаган шахснинг мазкур болага де-юре (қоидага кўра, расмиятчилик учун) ота бўлишида унинг ва бола онасининг эрки муҳим аҳамият касб этадиган ҳолатлар. Ва аксинча, биологик ота бўлмаган шахснинг де-юре боланинг отасига айланишида унинг эркидан ташқари ҳолда оталик белгиланиши мумкин бўлган ҳолатлар. Хусусан, бола туғилганда аёл билан қонуний никоҳда бўлган бироқ, у билан яшамаётган шахс мазкур презумпцияга асосан, боланинг отаси деб ҳисобланади ва белгиланади. Шунинг учун ҳам амалда бузилган ва тарафлар амалда бошқа шахслар билан “оилавий муносабатлар”га киришганда никоҳларни ортиқча тўсиқларсиз бекор қилиш мақсадга мувофиқ.

Гулнафис  Худайбердиева

Навоий вилоят суди судьяси