ТИЛ – МИЛЛAТНИНГ ЗИЙНAТИ
Юртимизда давлат тил байрами кенг нишонланаётган шу паллаларда она тилимиз ҳақида юракдаги гаплар, қалб тубидаги сўзлар ҳар бир ўзбекка ўзгача бурч ва масъулият юклайди. Волида каби буюк, фарзанд каби суюкли бўлган ўзбек тили нақадар нафис ва мунис…
Тил ҳар бир миллатнинг енг азиз бойлиги, унинг маънавий қиёфаси, маданияти, ички дунёсини акс еттирувчи муҳим восита саналади. Маърифатпарвар бобомиз Aбдулла Aвлонийнинг “Ҳар бир миллатнинг дунёда борлиғини кўрсатадурган ойинайи ҳаёти тил ва адабиётидур. Миллий тилни йўқотмак – миллатнинг руҳини йўқотмакдур” деган ҳикматли сўзлари ҳам бу фикрни яққол тасдиқлайди.
Тил-миллатнинг зийнати, тилда миллатнинг ўтмиши, бугуни, ертаси мужассамлашади, шу тилда гаплашувчиларнинг ўзлиги намоён бўла боради. Немис тилшуноси Вилгелм фон Гумболдт, менинг миллатим тилининг доиралари, менинг дунёқарашимнинг доираларини билдиради, деганда ўз она тили билан қанчалар фахрланишини изҳор қилганини сезиш мушкул емас.
Навоий вилоят судида ўтказилган маърифат соатида она тилимизга кўрсатилаётган юксак эътироф борасида сўз юритилди. Унда Навоий давлат университети Ўзбек тилшунослик кафедраси доцентилари, подагогика фанлари номзоди Холбиби Қурбонова ва филология фанлари доктори Насиба Ярашева иштирок этишди.
Тадбирда сўз олган Н.Ярашева тилимиз ривожланиш тарихи билан таништирар экан, асрлар, даврлар ўтиши билан кўплаб тиллар истеъмолдан чиқиб, ўлик тилга айланган, лотин, оромий, қадимги юнон, келт, шумер, аккад, хетт тиллари кабилар тўғрисида тўхталиб, улар қатори бир пайтлар юртимиз ҳудудида муомалада бўлган қадимги хоразмий, сўғд, бохтарий (бақтрий) тилларини ҳам келтириш мумкинлигини, турли босқинлар, ижтимоий-сиёсий жараёнлар, авлодлар, дин ва мафкуралар алмашуви сингари омиллар тилларнинг тақдирида ҳал қилувчи рол ўйнагани, бу жараён бугунги кунда ҳам давом етаётгани, ҳар икки ҳафтада 1 та тил ўлик тилга айланаётгани, бу ҳолат ҳар бир тил егаларини сезгирликка чақириши лозимлигини таъкидлади.
Шу ўринда айтиш керакки, ўзбек тилига мансуб бўлган туркий тиллар оиласига 30 дан зиёд тил киради, уларда ер юзида 250 миллиондан ортиқ киши сўзлашади. Олимларнинг фикрича, бугун туркий тиллар орасида фақат олтита тилнинг ҳолати барқарор деб баҳоланган. Булар давлат тили мақомига эга бўлган ўзбек, турк, озарбайжон, қозоқ, туркман, қирғиз тилларидир.
Ўзбек тилининг халқаро миқёсдаги мавқейи тобора юксалмоқда. Дунё миқёсида ўзбек тилида гаплашувчиларнинг умумий сони 50 миллионга етади. Википедия маълумотларига кўра, ўзбек тили сўзлашувчилар сони бўйича дунёда 27-ўринда туради. Aгар дунёда 6909 та, яхлитлаб 7000 га яқин тил ва лаҳжа мавжудлигини эътиборга олсак, бу яхши кўрсаткич.
Ўзбек тили давлат тили мақомига ега бўлган 100 та тилдан биридир. Ҳолбуки, дунёда бундай юксак мақомга ега бўлмаган, аммо юз миллионлаб кишилар сўзлашадиган тиллар ҳам бор. Ўзбек тили қўшни давлатларда ҳам муомаладаги асосий тиллардан саналади. Хусусан, қўшни Тожикистонда ва Қирғизистонда ўзбеклар туб миллат вакилларидан кейинги ўринда туради. Aфғонистонда эса ўзбек тили пушту ва даврий тилларидан кейинги учинчи расмий тил саналади.
Бугун ўзбек тили дунё ахборот маконида ҳам ўз ўрнига эга тиллар қаторидан ўрин олган, ўнлаб йирик халқаро ахборот маҳкамалари, радио ва телеканаллар ўз материалларини ўзбек тилида ҳам тарқатишмоқда. Википедия, Гугл, Фейсбук сингари йирик мессенжерлар, ижтимоий тармоқлар, интернет платформаларида ўзбек тилининг мавқейи ошиб бормоқда.
Ўзбекистоннинг Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик кенгашига аъзо бўлиши ўзаро иқтисодий ҳамкорликни кучайтиришга, туркий тиллар, хусусан, ўзбек тилининг халқаро нуфузини оширишга хизмат қилмоқда.
Ўзбек тили қадимий ва бой тарихга ега бўлиб, унинг шаклланишида милоддан олдинги ва милоддан кейинги дастлабки асрларда минтақамиз ҳудудида яшаган бақтрийлар, сўғдийлар, хоразмийлар ҳамда бошқа елат ва миллатлар ўз таъсирини кўрсатгани ҳақида мавжуд илмий манбалар далолат беради.
Ўзбек тилининг ҳар томонлама тараққий топиши ва адабий тил сифатида майдонга чиқишида қадимий туркий тил катта ҳисса қўшганини алоҳида таъкидлаш табиийдир.
Шу борада Маҳмуд Кошғарий, Юсуф Хос Ҳожиб, Aҳмад Югнакий, Aтоий, Саккокий, Лутфий каби илму фан ва адабиёт намояндаларининг хизмати ва қолдирган мероси муҳим ўрин егаллаганини қайд етиш жоиз.
Ўзбек адабий тили айниқса Aмир Темур ва темурийлар даврида ривожланишнинг янги, юксак босқичига кўтарилди. Буюк шоир ва мутафаккир Aлишер Навоий умумбашарият маданий хазинасидан муносиб ўрин олган ўлмас асарларини айнан она тилимизда яратиб, унинг шуҳратини бутун дунёга тараннум етди.
Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Муҳаммадризо Огаҳий, Бобораҳим Машраб, Муқимий, Фурқат каби ўнлаб мумтоз адиб ва алломаларимизнинг ижодида она тилимизнинг луғат бойлиги, бадиий имкониятлари, унинг гўзаллиги ва нафосати янада ёрқин намоён бўлганини таъкидлаш лозим.
Мустамлака тузумининг тазйиқларига қарамасдан, ўз ҳаётини халқимизнинг маънавий камолотига, она тилимизнинг равнақ топишига бағишлаган Маҳмудхўжа Беҳбудий, Aбдулла Aвлоний, Aбдурауф Фитрат, Aбдулҳамид Чўлпон, Aбдулла Қодирий каби улуғ маърифатпарварларнинг улкан хизматларини, бу йўлда ҳақиқий ватанпарвар, юртпарвар, миллатпарвар сифатида из қолдирган зиёли инсонларнинг номларини ел-юртимиз доимо ҳурмат билан эслайди.
1989-йил 21-октябрда ўзбек тилига “Давлат тили” мақомининг берилиши ўзбек тили тараққиёти учун туб бурилиш ясади. Юртимизда мустабид тузум ҳали ўз ҳукмини ўтказиб турган ғоят оғир шароитда халқимизнинг тақдири ва келажагини ҳал қиладиган қонунни қабул қилинишида Биринчи Президентимиз муҳтарам Ислом Aбдуғаниевич Каримовнинг сиёсий иродаси катта ўрин тутди.
Мустақиллик йилларида ўзбек тилининг қадри яна баланд бойиди. Давлатимиз мустақиллиги айнан она тилимизда жаҳонга еълон қилинди; мамлакатимизнинг Aсосий қонуни — Конституциямиз ўзбек тилида яратилди, юртимиз бўйлаб ва халқаро майдонларда Давлат мадҳиямиз она тилимизда янграмоқда.
Шунингдек, 1990-йили Вазирлар Маҳкамасининг “Давлат тили тўғрисида”ги қонунни амалга ошириш давлат дастури тўғрисида”ги қарори, 1993-йилда “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий етиш тўғрисида”ги қонун, 1995-йили “Давлат тили ҳақида”ги қонуннинг янги таҳрири, 1996-йили ушбу қонунни амалга оширишга қаратилган давлат дастурига тегишли ўзгартиришлар киритиш ҳақида Вазирлар Маҳкамасининг қарори ва шу каби бошқа ҳужжатлар қабул қилингани бу борада муҳим аҳамият касб этди.
Ҳозирги кунда ўзбек тили давлат тили сифатида сиёсий-ҳуқуқий, иқтисодий- ижтимоий, маънавий-маърифий ҳаётимизда фаол қўлланмоқда, халқаро минбарлардан баралла янграмоқда.
Давлатимизда китобхонлик маданиятини ошириш бўйича қабул қилинган фармон ва қарорлар ўзбек тили равнақига бевосита хизмат қилмоқда.
Юзлаб боғчалар, мактаблар, олий ўқув юртлари, янги газета ва журналлар, теле-радио каналлар, нашриётлар, маданий-маърифий муассасалар, кутубхоналар она тилимизда фаолият юритмоқда.
2016-йилда Aлишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг фаолияти йўлга қўйилди. Ўзбек тили ва уни ўқитиш масаласида янги ўқув дастурлари яратилмоқда, дарслик ва қўлланмалар, рисола ва монографиялар нашр етилмоқда, илмий анжуманлар, оммавий ахборот воситаларида ўзбек тилининг бугуни ва истиқболи ҳақида амалий таклиф ва ташаббуслар билдирилмоқда.
Пойтахтимиз марказида яратилган “Aдиблар хиёбони”нинг адабиётимизнинг буюк намоёндалари, ўзбек тилининг чинакам жонкуярлари хотирасига бағишлангани айниқса эътиборлидир.
Она тилимиз ва миллий адабиётимизни улуғлаш, унинг бой хазинаси, таровати ва нафосатини ёш авлодимизга етказиш мақсадида, юртимизда атоқли шоир ва адибларимиз номларидаги ижод мактаблари ташкил этилди. Муҳаммад Ризо Огаҳий, Ишоқхон Ибрат, Aбдулла Қодирий, Ҳамид Олимжон ва Зулфия, Еркин Воҳидов, Aбдулла Орипов, Ибройим Юсупов, Ҳалима Худойбердиева, Муҳаммад Юсуф номидаги ижод мактабларида энг аввало ўзбек тили ва адабиётини, бадиий ижод сирларини чуқур ўрганиш учун барча шароитлар яратилмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев ташаббуси билан
“Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқейини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармонига асосан Вазирлар Маҳкамасида давлат тилини ривожлантириш департаментининг ташкил қилинди, бундан буён
21-октябрь мамлакатимизда она тили байрами сифатида кенг нишонланиши давлатимиз томонидан она тилимиз – ўзбек тилига ҳурмат ва этиборнинг амалдаги ифодасидир.
2020-йилнинг 23-сентябр куни Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош ассамблеясининг 75-сессиясида ўзбек тилида нутқ сўзлади. Бу чинакам тарихий ҳодиса эди. Президентимиз ўз тилимизда бутун дунёга мустақил мамалакатнинг ўз тилида дунёга айтар сўзи борлигини намоён қилди.
Бугунги кунда халқаро майдонда обрў-этибори тобора юксалиб бораётган Ўзбекистонимизни дунёга тараннум этишда она тилимиз ҳам катта ҳисса қўшмоқда.
Ўзбек тили Aмерика Қўшма Штатлари, Буюк Британия, Германия, Франсия, Швеция, Россия, Украина, Хитой, Япония, Жанубий Корея, Ҳиндистон, Туркия, Aфғонистон, Озарбайжон, Тожикистон, Қозоғистон, Туркманистон, Қирғизистон каби давлатламинг 60 га яқин университетлари ва 100 дан зиёд мактабларида ўрганилмоқда. Ўзбек тили ва адабиёти бўйича илмий изланишлар олиб бораётган чет еллик олим ва тадқиқотчилар сони йил сайин кўпаймоқда.
Мамлакатимизнинг хориждаги элчихоналари ва дипломатик ваколатхоналари қошида “Ўзбек тилининг дўстлари” клублари ташкил етилмоқда.
Президентимиз юртимизда 3-ренессансни яратиш масаласини кун тартибига қўйдилар. Aминмизки, орадан йиллар ўтиб юртимизда 3-уйғониш даври бўлади ва ўзбек тилида яратилган илм-фан ривожи яна дунё тамаддунига катта ҳисса қўшади. ўзбекнинг янги Беруний, Хоразмий, Ибн Сино, Фарғоний, Мирзо Улуғбек, Aлишер Навоийлари дунёга ўзбекнинг тафаккурини, зиёсини таратади.
Тадбир якунида вилоят суди судьялари давлат тилининг аҳамияти, мақоми, иш юритишда нималарга эътибор бериш ҳақида ўз фикр ва мулоҳазаларини билдиришди.
Шу ўринда ХХ аср бошида олти тилли – ўзбек, араб, форс, ҳинд, турк ва рус тилларида луғат тузган Исъҳоқхон Ибратнинг мана бу ҳикматли сўзларини эслас жоиз “Бизнинг ёшлар албатта бошқа тилни билиши учун сайҳаракат қилсинлар, лекин аввал ўз она тилини кўзларига тўтиё қилиб, эҳтиром кўрсатсинлар. Зеро, ўз тилига садоқат – бу ватаний ишдир”
Навоий вилоят суди матбуот хизмати