Сўнгги йилларда Ўзбекистонда барча соҳаларда амалга оширилаётган янги босқичдаги туб ислоҳотлардан пировард мақсад, энг аввало, инсон ҳуқуқ ва манфаатларини тўлиқ рўёбга чиқаришдан иборатдир. Бу ўринда хотин-қизларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш масаласига ҳам алоҳида аҳамият қаратиб келинмоқда.
Шу маънода, хотин-қизлар ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги, хотин -қизларнинг сиёсий ҳуқуқлари тўғрисидаги, бир хил қийматга эга бўлган меҳнат учун эркаклар ва хотин-қизларни рағбатлантириш тўғрисидаги, оналикни муҳофаза қилиш тўғрисидаги конвенцияларга, Пекин платформаси ва Ҳаракатлар режаси каби халқаро ҳужжатларга қўшилгани, шунингдек, гендер тенгликни таъминлаш ва хотин-қизларнинг ҳуқуқ ва имкониятларини кенгайтириш Ўзбекистоннинг 2030 йилгача бўлган даврда барқарор ривожланиш соҳасидаги Миллий стратегия ва вазифаларнинг бири сифатида белгилангани бежиз эмас.
Мухтасар айтганда, бу борадаги миллий қонунчилик базаси халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган нормаларига ҳамоҳанг тарзда тобора мустаҳкамлаб борилмоқда.
Ўзбекистон тарихида илк бор 2019 йилнинг 2 сентябрида “Хотин-қизлар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ва имкониятлар кафолатлари тўғрисида”ги ва “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўровонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Қонунлар қабул қилинди.
Мазкур қонун ҳужжатлари хотин-қизларни турмушда, иш жойларида, таълим муассасаларида ва бошқа жойларда тазйиқ ҳамда зўровонликдан ҳимоя қилиш соҳасидаги муносабатларни ҳам тартибга солади. Тазйиқ ҳамда зўравонликни бошидан ўтказган шахсларни ҳимоя қилиш, жамиятда аёлларга нисбатан тазйиқ ва зўровонликнинг ҳар қандай шаклига мурсасиз муносабат муҳитини қарор топтиришни кафолатлайди.
Ўзбекистонда аёлларга нисбатан зўровонлик ҳолатлари масаласига Президентимиз Ш.Мирзиёев алоҳида эътибор қаратиб, “Хотин- қизларларимизга, азиз аёлларимизга нисбатан айрим зўравонликларни умуман қабул қилиб бўлмайди. Бу бизнинг миллатга хос бўлмаган чидаб бўлмас иллат деб таъкидлаган эдилар.
Ўзбекистонда 2019 йилда зўровонликдан жабрланган хотин-қизлар учун “ҳимоя ордери” институти жорий этилган эди.
Ҳимоя ордери-тазйиқ ва зўровонликдан жабрланган хотин-қизларга давлат ҳимоясини берувчи ҳужжат ҳисобланади.
2022 йилнинг 12 ойи давомида Навоий вилоят ҳудудида яшовчи руҳий, жисмоний, иқтисодий, жинсий зўравонлик ва тазйиқлардан жабр кўрган 2093 нафар аёлларга “Ҳимоя ордери” расмийлаштирилди. Шундан:
v Навоий шаҳрида 502 та;
v Кармана туманида 418 та;
v Нурота туманида 250 та;
v Хатирчи туманида 238 та;
v Навбаҳор туманида 195 та;
v Қизилтепа туманида 175 та;
v Зарафшон шаҳрида 104 та;
v Учқудуқ туманида 91 та;
v Ғазғон шаҳрида 47 та;
v Конимех туманида 48 та;
v Томди туманида 25 та;
ü Турлари бўйича 2093 нафар хотин-қизлардан
ü 501 нафари жисмоний,
ü 4 нафари жинсий,
ü 70 нафари иқтисодий,
ü 1247 нафари руҳий зўравонликка
ü 271 нафари тазйиққа учраб, жабрланган шахслар ҳисобланади.
Содир этилган тазйиқ ва зўравонликлар 1766 та ҳолатда оилада, 160 та ҳолатда кўчада, 36 та ҳолатда жамоат жойида, 9 та ҳолатда таълим муассасасида, 23 та ҳолатда иш жойида, 99 ҳолатда бошқа жойларда хотин-қизларга нисбатан тазйиқ ва зўравонлик содир қилинган. Шундан 1601 та ҳолатда эркаклар турмуш ўртоғига, 25 та ҳолатда келин қайнонасига, 42 та ҳолатда қайнона келинига, 425 та ҳолатда бошқаларга нисбатан тазйиқ ва зўравонлик содир этилган.
Ҳимоя ордери бериш натижасида 1472 та оила яраштирилган, 548 та ҳолатда низо бартараф этилган. 53 та ҳолатда низо бартараф этилмади, 20 та ҳолатда ажрашган оилаларнинг турмуш ўртоқларига берилган.
30 та ҳимоя ордери амал қилиш муддати узайтирилган бўлиб, 118 таси такрорий берилган ҳимоя ордерлари ҳисобланади.
2023 йилнинг 4 ойи давомида вилоят ҳудудида яшовчи руҳий, жисмоний, иқтисодий, жинсий зўравонлик ва тазйиқлардан жабр кўрган 608 нафар аёлларга “Ҳимоя ордери” расмийлаштирилди. Шундан:
v Навоий шаҳрида 274 та;
v Кармана туманида 78 та;
v Нурота туманида 69 та;
v Навбаҳор туманида 42 та;
v Хатирчи туманида 40 та;
v Қизилтепа туманида 33 та;
v Зарафшон шаҳрида 32 та;
v Конимех туманида 17 та;
v Ғазғон шаҳрида 13 та;
v Учқудуқ туманида 7 та;
v Томди туманида 3 та;
ü Турлари бўйича 608 нафар хотин-қизлардан
ü 103 нафари жисмоний,
ü 0 нафари жинсий,
ü 20 нафари иқтисодий,
ü 367 нафари руҳий зўравонликка ва
ü 121 нафари тазйиққа учраб жабрланган аёллар ҳисобланади.
Содир этилган тазйиқ ва зўравонликлар 445 та ҳолатда оилада, 59 та ҳолатда кўчада, 35 та ҳолатда жамоат жойида, 9 та ҳолатда иш жойида ва 60 та ҳолатда таълим муассасасида хотин-қизларга нисбатан тазйиқ ва зўравонлик содир қилинган. Шундан 419 та ҳолатда эркаклар турмуш ўртоғига, 5 та ҳолатда қайнона келинига, 7 та келин қайнонасига, 117 та ҳолатда бошқаларга нисбатан тазйиқ ва зўравонлик содир этилган.
Ҳимоя ордери бериш натижасида 370 та оила яраштирилган, 211 та ҳолатда низо бартараф этилган, 10 та ҳолатда оила ажрашган, 17 та ҳолатда низо бартараф этилмади.
12 та ҳимоя ордери амал қилиш муддати узайтирилган бўлиб, 23 таси такрорий берилган ҳимоя ордерлари ҳисобланади.
2023 йилнинг 4 ойи давомида берилган хотин-қизларга “Ҳимоя ордери” чекловлари талабларини бузганлик учун 14 нафар зўравонлик содир этган шахсларга нисбатан МЖтКнинг 206-1-моддаси бўйича ҳужжатлар расмийлаштирилган. (Навоий ш-2 та, Зарафшон ш-1 та, Кармана т-3 та, Нурота т-4 та, Қизилтепа т 2-та, Хатирчи т-1 та, Навбаҳор т-1 та).
“Хотин қизлар ва болалар ҳуқуқулари ҳамда қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш тизими янада такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги қонуни амалга киритилди.
Ушбу қонун бугунги кунда ҳуқуқни қўллаш амалиётида хотин- қизларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш билан боғлиқ масалаларда бир қатор муаммолар мавжудлиги, хусусан тазйиқ ва зўравонликдан жабрланган шахсга давлат ҳимоясини тақдим этувчи ордернинг амал қилиш муддати (30 кун) хотин- қизларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини етарли даражада ҳимоя қилинишини таъминлаш имконини бермаганлиги сабаб сифатида баён қилинган.
Қабул қилинган қонун билан эса эндиликда аёлларимизнинг тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя ордери муддати бир йилгача жиноят ишлари бўйича судлар томонидан узайтирилиши белгилаб қуйилди.
Амалиёт шуни кўрсатдики, ҳимоя ордери берилган аксарият хотин-қизлар такроран зўравонликка учраган.
Ҳимоя ордерининг амал қилиш муддатини узайтириш тўғрисидаги илтимоснома бўйича тўпланган материал судга келиб тушган вақтдан эътиборан 24 соат ичида ёпиқ суд мажлисида жабрланувчи ҳамда зўравонлик содир этган шунга мойил бўлган шахс иштирокида кўриб чиқилади, судья иш материаллари билан танишиб чиқиб, иш якуни бўйича қарор қабул қилади.
Мазкур қарорда, ҳимоя ордерининг амал қилиш муддатини узайтириш тўғрисидаги қарор қабул қилинган вақт ва жой ҳақидаги маълумотлар, қарорни қабул қилган суднинг номи, судьянинг, тарафларнинг, ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг фамилияси, исми ва отасининг исми,
Тазйиқ ва зўравонликдан жабрланувчининг ҳамда тазйиқ ўтказган ва (ёки) зўровонлик содир этган шахснинг фамилияси, исми ва жойи, машғулотининг тури ҳамда яшаш жойи, ҳимоя ордерининг амал қилиш муддатини узайтириш тўғрисидаги қарорни қабул қилиш учун асос бўлиб хизмат қилган ҳолатлар кўрсатилади.
Суднинг ҳимоя ордерининг амал қилиш муддатини узайтириш тўғрисидаги қарори ўқиб эшиттирилган пайтдан эътиборан кучга киради ва ички ишлар органлари томонидан дарҳол ижро этилади.
Қарорнинг кўчирма нусхаси тазйиқ ва зўровонликнинг якка тартибдаги профлактикасининг амалга ошириш учун масъул бўлган ички ишлар органинг мансабдор шахсига, зўравонлик содир этган шунга мойил бўлган шахсга дарҳол топширилади.
Агар улар суд мажлисига келмаган бўлса, қарорнинг кўчирма нусхаси бир сутка ичида почта орқали тарафларга юборилади.
Суднинг ҳимоя ордерининг амал қилиш муддатини узайтириш тўғрисидаги илтимосномани қаноатлантиришдан рад этиш тўғрисидаги қарор устидан 72 соат ичида тарафлар апелляция тартибида шикоят қилиши мумкин.
Ҳимоя ордерининг амал қилиш муддатини узайтириш тўғрисидаг қарор устидан шикоят қилиниши, унинг ижро этилишини тўхтатиб турмайди.
Ҳимоя ордерининг амал қилиш муддатини узайтириш масаласини ҳал қилишда, суд мазкур қўшимча қуйидаги чекловларни яъни тазйиқ ўтказган ва зўравонлик содир этган шахснинг муайян жойларга боришини тақиқлаш, наркологик касалликдан амбулатория ёки стационар шароитларда даволаниш каби мажбуриятлардан бирини ёки бир нечтасини тазйиқ ўтказган ва тазйиқ ўтказган зўравонлик содир этган шахснинг зиммасига юклатиш, зўравонлик содир этган шахс жабрланувчи яшайдиган уй-жой майдонидан ёки унинг бир қисмидан фойдаланиш, жабрланувчининг иш жойига ёки у жойлашган бошқа жойларга яқинлашиш ҳуқуқини чеклашга ҳақли.
Тазйиқ ва зўравонликдан жабрланувчи жабрланувчиларга, шунингдек уларнинг ўзи билан бирга махсус марказларга жойлаштирилган вояга етмаган болаларига ёрдам кўрсатиш билан боғлиқ харажатлар тазйиқ ўтказганликда ва зўравонлик содир этганликда айбдор деб топилган шахсдан ундирилиши мумкин.
Қонунда мазкур муддатларнинг бир йилгача белгиланиши аёлларимизга етарли даражада психологик, ижтимоий, ҳуқуқий ёрдам бериши ва иш билан таъминланишига хизмат қилади. Келгусида нотинч оилалар сони камайиб, ҳуқуқбузарликлар ва жиноятчиликни камайишга олиб келади.
Гулнафис Худайбердиева
Навоий вилоят суди судьяси
